85 lat temu Niemcy wkroczyli do Gorlic! [WSPOMNIENIA]

Wejście Niemców do Gorlic było dla wielu mieszkańców szokiem. Wierzono bowiem powszechnie w siłę polskiego wojska i w sojusze z Francją i Anglią. Sporo na ten temat już napisano, ja chciałabym Państwu przekazać relacje naocznych świadków, które pomogą nam wyobrazić sobie grozę tych wydarzeń.

Oto zapisane, nigdzie niepublikowane wspomnienia profesora Mariana Stępnia, wtedy młodego chłopca mieszkającego na Zawodziu z matką i siostrą.

Na dróżki i pola w naszym pobliżu nadlatywał niemiecki samolot. Zniżył się bezkarnie tak bardzo, że widać było twarze pilotów. Pojawił się bez żadnych przeszkód. Nie było artylerii przeciwlotniczej. Nad grupkami zaskoczonych (i zaciekawionych) ludzi oddawał serię z karabinu maszynowego. Na szczęście pociski nie trafiały w ludzi. Wzbijały kłęby kurzu na wysuszonej glebie. Zdawało mi się ( byłem przy tym obecny), że ludzie przyjmują to zdarzenie nie dość serio, jakby nie wierząc, że to naprawdę niemiecki samolot, że wojna, że do nich się strzela. Dopiero gdy oddalający się samolot zawrócił, znowu zjawił się nad nami i ponownie zaczął strzelać, wszyscy rozbiegali się w przerażeniu. Widziałem jak będący wśród nas Zgórniak, właściciel pobliskiego Nowodworza, rozgniewany, oburzony, zdenerwowany wygrażał pięścią niemieckim pilotom. Wyjął z kieszeni rewolwer i mierzył z niego do oddalającego się samolotu.

Z pierwszych dni wojennych najdokładniej utrwalił mi się ten, w którym wojska niemieckie wkroczyły do Gorlic. Pamiętam kolor nieba: bezchmurny błękit lekko przymglony, jak podczas letnich długo trwających pogodnych dni, stojące rozgrzane powietrze. I niezwykła cisza ogarniająca miasto.

[…] Było wczesne popołudnie pogodnego wrześniowego dnia. Miasto zostało samo. Opuściła je polska administracja, pozostawili żołnierze. Nad nim rozciągała się niebieska kopuła bezchmurnego nieba i bezwietrzne stojące powietrze. Zapadła cisza wypełnionego strachem oczekiwania. Oczekiwania na nadejście wroga. Miasto znieruchomiało. Nie było widać ludzi, których zwykle sporo przechodziło kolo naszego domu. Nawet psy ucichły.

Wyszedłem przed dom. W polu widzenia nie było żadnego człowieka. Mieszkańcy naszego domu, z mamą i Jasią, pochowali się po pokojach w trwożnym oczekiwaniu, co teraz będzie. Przez furtkę w ogrodzeniu poszedłem kawałek dalej, na murawę, gdzie zwykle się bawiłem, zjeżdżając z niewielkiego wzniesienia na gospodarskim wózku. Zobaczyłem kobietę, która w pośpiechu biegła miedzą w moim kierunku. Zdyszana wyszeptała: „Uciekaj do matki! Niemcy idą!”

W domu stanąłem przy oknie, z którego dobrze było widać drogę prowadzącą do miasta od strony zachodniej, od Ropicy Polskiej. Wiedziałem, że u wrót miasta postawiono w poprzek drogi barykadę ze starych wozów, połamanych kół, długich belek i desek. Teraz widziałem ją z okna. Tylko ona strzegła opuszczonego miasta. Po dłuższej chwili, jeszcze w pełnym popołudniowym słońcu pojawiło się od zachodu dwóch jeźdźców na koniach. Pierwsi niemieccy żołnierze. Zatrzymali się przed barykadą. Postali, jakby się naradzając, co robić dalej. Zawrócili konie, oddalili się w kierunku, z którego przybyli.

Po niespełna godzinie zobaczyłem posuwające się rowami po obu stronach drogi kilkuosobowe grupy uzbrojonych żołnierzy w niebieskich mundurach, poruszających się z widoczną ostrożnością. Wkrótce za nimi pojawiła się kolumna żołnierzy idących środkiem drogi. Szybko uporano się z barykadą i oddział wszedł do miasta.

Fot. Rozbieranie barykady na Zawodziu (archiwum)

Na drugi dzień pojawiły się pierwsze zarządzenia niemieckich władz okupacyjnych. W języku niemieckim i polskim. Rozlepiono listy zakładników, znanych gorlickich obywateli. Wzywano do zachowania spokoju. Wprowadzono godzinę policyjną. Inną dla Polaków, inną, wcześniejszą dla Żydów.

Zofia Marchel, mieszkanka ulicy Węgierskiej zapisała przekazane jej przez mamę wspomnienia z 7 września 1939 roku.

Na ulicę Węgierską Niemcy wkraczali od Magury Małastowskiej. Pierwsze patrole jechały konno i sprawdzały wodę w studniach. Właściciel posesji i jego bydło piło pierwsze, a potem dopiero Niemcy. Przynajmniej tak było na podwórku moich dziadków. Niemcy twierdzili, że Polacy truli wodę, aby opóźnić przyjście wroga.

7 września 1939 roku w godzinach popołudniowych jeden z wycofujących się oddziałów polskich stoczył walkę w Rozdzielu, zabijając niemieckiego oficera i kilku żołnierzy. Już następnego dnia dowództwo niemieckiej jednostki spaliło kilka budynków w centrum wsi, a następnie ostrzelali biegnących na ratunek mieszkańców. Zginęło 8 osób, Polaków i Łemków.

Przebieg tego wydarzenia przedstawił Adam Barna w książce Chmury i słońce nad Łemkowyną:

We wsi Rozdziele, w szeregach wycofujących się oddziałów wojska byli mieszkańcy tej wsi: Wasyl Bajus, Iwan Dudra i Michał Mościwski oraz kapral Stefan Chanas z sąsiedniej Bednarki. Kapral Chanas otrzymał rozkaz pilnowania porządku w Rozdzielu, aby uciekający na wschód tłum wojska i ludzi mógł swobodnie pokonywać skrzyżowania dróg z Lipinkami i Sękową. Tego dnia, po południu od strony Koniecznej i Sękowej, wojska niemieckie chcąc uniemożliwić przemarsz wojska polskiego, boczną drogą przez Wapienne, dotarły do Rozdziela. Przed skrzyżowaniem z główną drogą, z czołgu wyszedł niemiecki oficer z mapą, aby rozpoznać teren. Wtedy, ukryty za drzewem kapral Chanas, rzuconym granatem zabił oficera. Wywiązała się ostra i długa strzelanina. Na miejscu potyczki pojawiła się wojskowa żandarmeria SS. Znowu ktoś wystrzelił z tłumu, na co Niemcy odpowiedzieli ogniem. Użyte przez nich naboje zapalne przyczyniły się do spalenia dziewięciu domów i zagród wiejskich. Były też ofiary. Iwan Dragan i jego żona Justyna, która prawdopodobnie ze studni czerpała wodę do gaszenia dobytku, a także Stefan Bajus, Iwan Bubniak, Teodor Borsuk oraz inni cywile i żołnierze. Ich nazwisk ani liczby nie ustalono, ponieważ w płomieniach ognia zginęli żywcem.

Taki był początek okupacji i niemieckiego terroru na Ziemi Gorlickiej.